Hier in Europa

“Samen met mijn moeder en broer gingen we regelmatig winkelen in Aken, we namen dan de bus vanuit Heer.”

Verschuivende grenzen

Steeds weer vertellen de Heerdenaren over het verschuiven van lokale grenzen. Ooit hoorde Scharn bij de gemeente Heer, net als Cadier en Keer en Bemelen (die nu bij Eijsden-Margraten horen, dat op zijn beurt weer een recent samengaan is van de gemeenten Eijsden en Margraten). De grens van de parochie Heer liep volgens de één door de Dampstraat en volgens de ander door de Adelbert van Scharnlaan: de zuidzijde van de straat was Heer en de noordelijke kant hoorde bij Scharn. De huidige wijk- en postcodegrens loopt dan weer over de Akersteenweg, waarbij een stukje Heer dus feitelijk onder Scharn valt. Tegelijkertijd vallen beide nu als gelijkwaardige wijken onder Maastricht. Net als in Europa vallen administratieve grenzen niet altijd samen met culturele- of andere historisch bepaalde scheidslijnen, met levendig debat als resultaat.

Op lokaal niveau werd dat debat lange tijd bepaald door de ‘annexatie’ van de gemeente Heer door Maastricht, 1 juli 1970. Nu, exact 50 jaar later vertellen veel Heerdenaren dat ze op dezelfde dag de vlag het liefst halfstok hangen om deze samenvoeging te herdenken. In hun ogen werd een rijke en levendige gemeente de nek omgedraaid door een buurgemeente die ‘moest’ groeien.

De annexatie van Heer zou je ‘management of decline’ op microniveau kunnen noemen. Een Maastrichtenaar trok de vergelijking met een groter schaalniveau: één van de redenen voor oprichting van de (voorloper van de) Europese Unie bijvoorbeeld was volgens hem het inleveren van wereldmacht door de Europese landen, onder andere door het verzelfstandigingsproces van voormalige koloniën. De Europese landen zochten manieren om overeind te blijven tussen andere, sterker wordende wereldmachten, met intensievere samenwerking (en uiteindelijk de Europese Unie) als resultaat.

Ook Heer is sinds 1820 qua grondgebied steeds kleiner geworden, om uiteindelijk op te gaan in de Gemeente Maastricht. Dit wordt door sommige Heerdenaren nog steeds als een verlies gezien maar er ontstaat natuurlijk ook een kracht: de kracht van samenwerking.

De grenzen in Heer zijn dus een interessant gespreksonderwerp, maar niet eerder was de Nederlands-Belgische grens in de regio helemaal afgesloten.

“De grenzen zijn nog nooit zo dicht geweest als nu, tijdens de coronacrisis. Vroeger, ook vóór Schengen en de Europese Unie, kon je er gewoon door hoor.”

Divers Heer

Aan de talen die op straat worden gesproken, de verschillende eettentjes, maar ook de architectuur herken je de buitenlandse invloeden in Heer. Europa is voor de Colombiaanse uitbater van de fastfood-kraam op het Raadhuisplein een ‘oud continent’, en Maastricht een ‘typisch Nederlandse stad met Duitse en Franse elementen’. Inderdaad doet de architectuur als een mengelmoes aan, of een samengaan van verschillende tradities. In Heer is er natuursteen en zijn er Frans aandoende oude gebouwen te vinden, waaronder enkele kloosters met fraaie trappen en sierlijke gietijzeren balustrades.

Maar ook oudere boerderijen van typisch materiaal uit de regio zoals mergel, woningbouw van oer-Hollandse baksteen, voorzien van houten luiken naast de ramen en een Nederlandse vlag die een recent geslaagde scholier trots heeft buiten gehangen, aangelicht door lantaarnpalen voorzien van bloembakken waar een flinke hoeveelheid liefdevol verzorgde bloemen uit prijkt die dan weer heel Duits aandoen.

Multicultureel opvoeden

Een Nederlandse moeder en Portugese vader uit Heer voeden hun kinderen bewust op volgens beide culturen, om een dubbele identiteit mee te geven. Dat is volgens hen waardevol en belangrijk: ‘het verbreedt hun horizon en zorgt ervoor dat ze straks goed om kunnen gaan met een diverse samenleving’. In Heer wordt daar al een klein beetje aan gewerkt: het dorpse en rustig karakter, de nabijheid van de Universiteit Maastricht maar ook de vlotte toegang naar trein en autosnelweg trekken internationale studenten en expats die de gemeenschap een licht internationaal karakter geven.

Een buurt binnen een buurt

“Ik ben opgegroeid met onze cultuur, het geloof, het samenzijn. Het is voor mij normaal, ik kan het eigenlijk niet in woorden omschrijven. Ik denk dat de meeste mensen buiten Heer niet weten dat er een Molukse buurt is – best wel vreemd, want wij zijn deel van de Nederlandse geschiedenis.”

Sayomi (20) woont in de Molukse buurt.

“Wat Europa voor mij is? Nou, dat bent U bijvoorbeeld, als ik u zo hoor. U komt uit Vlaanderen, toch? Dat is voor mij Europa: verscheidenheid en diversiteit, en dat uit zich dus – bijvoorbeeld – in verschillende talen!”

Annemarie Penn-te Strake, Burgemeester van Maastricht

Tour de France

Vol trots laat een Heerdenaar het Limburgs Dagblad van 28 januari 1969 zien: niet Maastricht maar Heer zal de startplaats zijn van de derde etappe van de Tour de France in dat jaar. De renners zullen volgens het routeboek van de Schoolstraat via De Planck naar Charleville rijden.

Harmonie

“De twee elkaar beconcurrerende harmonieën uit Heer speelden voor de allereerste keer samen op het voetbalveld van RKSV Heer vlak na de ‘annexatie’ door Maastricht in 1970. Het klopt dus dat een ramp of traumatische gebeurtenis mensen samenbrengt!”

Ondanks deze samenkomst zijn beide harmonieën nog steeds onafhankelijk: Er is ‘de Koninklijke’, die repeteert in de ‘Herremeniezaal’ en ‘Heer Vooruit’ met als thuisbasis Gemeenschapshuis Aen de Wan. Regelmatig werkt de harmonie samen met collega-harmonieën over de landsgrens heen. De Koninklijke Harmonie bijvoorbeeld ontmoet iedere twee jaar Vlaamse harmonieën en fanfares op een Euregionaal concours: “Dit jaar zouden ze in de Kathedraal van Hasselt optreden, maar dat ging natuurlijk niet door vanwege corona. Van de tien deelnemende korpsen zouden er acht uit Nederland zijn geweest. Alleen de Nederlandse korpsen hebben nog echte kostuums, in België lopen ze steeds meer in witte blouse en zwarte broek. Daarom lopen ze daar ook niet meer met echte ‘optochten’ mee”. De harmonie uit Noorbeek werkt al langer samen met Voeren. Daar rijdt er elke week een bus tussen beide dorpen om de leden met elkaar te laten repeteren. Er schijnen wel steeds minder leden uit België te komen, de overblijvende ‘Belgen’ gebruiken nu ook de kostuums van de harmonie uit Noorbeek. Een waarachtig grensoverschrijdende harmonie dus!

“Als ik heel eerlijk ben: dit is een groot en belangrijk deel van mijn leven. Het muziek maken met elkaar, dat is zo heerlijk. De vereniging, de mensen: ik ben daar vanaf mijn zevende opgegroeid. Het is mijn tweede familie geworden.”

Sven (20) zit al dertien jaar bij de Koninklijke Harmonie van Heer.

“Bij de laatste Europese verkiezingen heb ik op Frans Timmermans gestemd. Toen hij niet in het Europese Parlement aan de slag ging, maar bij de Europese Commissie met die Green Deal, ben ik mijn hoop in de EU echt verloren”, vertelt een Heerdenaar op het Raadhuisplein, één van de pleinen in Heer die vooral als parkeerplaats gebruikt worden. Er is niet één laadpaal of ander kenmerk van een toegenomen klimaatbewustzijn te zien. Fiets-infrastructuur? In Heer lijkt alleen de auto te bestaan. Klimaatproblemen? Flauwekul, bedacht door machtsbeluste politici uit Den Haag en Brussel, komen enkele Heerdenaren vertellen.

Tegelijkertijd zijn er behoorlijk wat inwoners actief in meerdere tuininitiatieven in en om Heer, gestimuleerd door gezondheid, klimaatproblemen en de oorzaken ervan: niet alleen in de LOCOtuinen maar ook in de Hof van Heer worden de handen in de aarde gestoken. De Hof van Heer wil een ontmoetingsplek zijn die aanzet tot actie. Een voormalige ezelweide die al jaren niet gebruikt werd is door een aantal initiatiefnemers omgevormd tot een Buurt-Tuinderij die niet alleen volgens de principes van de permacultuur voedsel verbouwd maar – misschien nog meer dan dat – een sociaal buurtproject is voor alle leeftijden.

Heer is op microschaal een vruchtbare grond voor discussie over grote thema’s die niet alleen Heer raken. Daarover gaat het volgende verhaal.

Met één been sta je in woonwijk Heer, met het andere in het Savelsbos, aan het begin van de glooiende Zuid-Limburgse heuvels. Mensen komen af en aan om verse groenten, fruit en bloemen te plukken. Een aantal uit hout getimmerde blokletters is subtiel te zien tussen de groepjes bomen aan de rand van het bos door. Als je goed kijkt, zie je wat er staat: LOCOtuinen.

De akker van LOCOtuinen

De LOCOtuinen, naar het model van community-supported agriculture, groeide in zes jaar uit tot een vereniging van ongeveer 160 gezinnen die wekelijks groente, fruit en inmiddels ook bloemen komen oogsten en plukken. Word je lid, dan ben je eigenlijk ook direct mede-eigenaar van de coöperatie: de gemeenschap deelt samen de winst, maar ook het verlies van een mislukte oogst. De community draait volledig op eerlijkheid: “We zijn transparant naar onze leden: we delen wat we doen op het veld en ze zien het ook”, zegt boer Freek Mennen (30), die samen met zijn vriendin Roos het land onderhoudt.

Op het land zien we drie generaties samen oogsten. Dochter woont hier in de straat, opa woont in De Heeg, een wijk hier in de buurt, en kleinzoon gaat vaak mee naar het land. Hij moet voelen wat groente is, dat sommige bonen verkleuren als je ze kookt. Vandaag verzamelt hij verse kapucijners in een leeg emmertje dat voor hem op maat lijkt gemaakt – ooit zaten er snoeptomaatjes van de supermarkt in. Verderop staat Freek onkruid te wieden: vandaag zijn de courgettes aan de beurt om geschoffeld te worden.

Boer Freek, vriendin Roos en dochters Suzanna & Marlena

“Het is heel belangrijk om weer meer seizoensgebonden en lokaal te eten om het klimaatprobleem te tackelen.”

Anne Lefèvre – LOCOtuinen Maastricht

Suzanna, dochter van Freek

Ben jij bezig met duurzaamheid in jouw omgeving of zie je interessante initiatieven om je heen ontstaan?

Het is zeker niet voor het eerst dat ondernemers in Heer flexibele ondernemers blijken. Zo vertelt een inwoner: “Ik was ondernemer met een zaak in Maastricht en zette mijn geld op een Duitse bank. Nu kan ik dat wel vertellen want dat is toch allemaal verjaard. Daar ging ik dan iedere week naartoe. De directeur daar was een Waal, uit Luik. Dit zal rond 1970 geweest zijn.” Hierna vertelt zijn gesprekspartner dat hij zijn geld naar de KBC-bank in Lanaken bracht. Dat was nog eens grensoverschrijdend ondernemen.

Opvallend in Heer zijn ook de plaquettes bevestigd op de oude woningen. Ze geven aan bij welke verzekeringsmaatschappij het betreffende pand ondergebracht was, zoals A.G. Bruxelles en Lloyd Belge Anvers. Laat dit zien dat grensoverschrijdend verzekeren vroeger misschien wel makkelijker was dan nu?

Je zou verwachten dat grensoverschrijdend ondernemen met de verdwijning van grenzen makkelijker is geworden, maar in realiteit valt dat soms nog best tegen. Vooral door de coronacrisis werd dit zichtbaar. De (Nederlandse) bloemenwinkel Leliveld, gelegen aan de Brusselseweg in Maastricht, ligt zó dicht tegen de grens met België dat de uitgestalde voorraad bloemen vóór de winkel zowel links als rechts van de grenspaal staat. Omdat de corona-maatregelen in Nederland anders zijn dan in België mocht Leliveld open zijn, in tegenstelling tot haar Belgische branchegenoten.

Toch gaan veel zaken nu veel sneller. Zo vertelt een bewoner, “Geen geld meer wisselen! Dat is toch wel het belangrijkste als ik aan Europa denk. Hier had je steeds Belgische Franken nodig, maar ook Duitse Marken en soms Franse Franken. Steeds moest je het weer wisselen als je een beetje over had. Wat later konden we dan gewoon ons geld afhalen bij elke pinautomaat, en ik denk dat je nu overal wel met je bankpas terechtkunt. Dat is nu wel heel handig, en een stuk goedkoper!”

Ook voor grensarbeiders is het een stuk eenvoudiger geworden. Een Heerdenaar die verantwoordelijk was voor de facilitaire dienst van de Rechtbank vertelde dat Belgische werknemers een Nederlandse bankrekening dienden te openen omdat hun loon niet op een buitenlandse rekening gestort kon worden. Ze woonden dichter bij hun werk dan hijzelf maar het systeem maakte enkel onderscheid tussen Nederlander en buitenlander, met allerlei praktische problemen van dien. Europese aanbestedingen, ook dat was nogal wat. “Veel papierwerk, telkens uitgebreide bestekken opmaken maar vooral: er werd in het begin alleen maar op kostprijs geselecteerd. Een lokale wasserij waar al jaren mee gewerkt werd en die goed bekend was met de procedures maakte geen kans meer op de opdracht omdat de prijs daar net te hoog was. Nu is dat beter geregeld: het gaat niet meer alleen om de prijs.”

Deze Euregio heeft baat bij de open grenzen en subsidies van de EU. “Europa heeft veel geld in deze regio gestopt: vooral direct na de mijnsluitingen: data in de oostelijke mijnstreek, gezondheid en de universiteit in Maastricht, chemie en technologie in de westelijke mijnstreek.”

De ondernemers zijn dus wel wat gewend op het gebied van flexibel ondernemen. Toch zijn de uitdagingen van nu wel erg groot, want hoe concurreer je met een Chinees of Amerikaans miljardenbedrijf dat online makkelijk klanten aan zich kan binden? Daar gaat het volgende verhaal over.

De winkelstraat in de uitverkoop

De families Hoenjet en Beckers kijken door de etalages van hun winkels op elkaar uit. Dat doen ze al ruim zestig jaar. Hugo Hoenjet verkoopt sinds een jaar of tien feestartikelen en vuurwerk in de winkel waar zijn vader sinds 1959 speelgoed verkocht. Aan de overkant van de straat bevindt zich sinds 1940 Electro Beckers. ‘Alles met een stekker koop je bij de Becker’, prijkt er op de ruit van de winkel waar de grootvader van Peter Beckers tachtig jaar geleden begon met het verkopen van radio’s.

Hear in Europa: Beluister dit geluidsfragment en waan je in de winkelstraat van Heer.

Hoenjet geeft aan dat Europese samenwerking erg belangrijk is voor zijn onderneming. Voor zijn webshop doet hij zaken met bedrijven in Duitsland en België, veel van zijn klanten komen ook van over de grens. Tijdens de coronacrisis zag hij hoe verschillende regelgeving tussen landen tot oneerlijke concurrentie kan leiden. “Met name de grote webwinkels hebben gigantische winsten gedraaid over de rug van kleine eenmanszaken in België die dicht moesten blijven.”

Peter Beckers wijst op de lokale dimensie van ondernemerschap. Hij gelooft dat de echte ‘winkel van ons allemaal’ niet online te vinden is, maar juist bij de lokale middenstand. Beckers sponsort meerdere sportverenigingen en levert de apparatuur wanneer er evenementen zijn op het buurtplein. “In Heer dragen we zorg voor elkaar. Als lokale ondernemer sta je midden in de samenleving. Dat vertrouwen in elkaar betaalt zich uit.”

Waar in de winkelstraat een groeiend aantal panden wacht op een nieuwe huurder, zijn de etalages in het winkelcentrum nog goed gevuld. Een mix van landelijke winkelketens en lokale speciaalzaken trekt mensen uit de buurt en omliggende dorpen naar ‘De Leim’. In de rij bij de kaasboer en bakkerij leggen klanten uit dat ze hier winkelen vanwege de kwaliteit van de producten en de extra service. Echter één reden springt er toch wel uit: men koopt lokaal als ondersteuning van het behoud van het karakter van Heer.

De trouwe klant biedt enig houvast voor de lokale winkelier. Al lijkt dit geen duurzame oplossing voor het toekomstige behoud van de winkelstraat. “Heer vergrijst, mijn klanten dus ook”, zegt Peter Beckers. Hij heeft het zijn kinderen afgeraden om zijn zaak over te nemen, honderd jaar Beckers in Heer lijkt daarmee een onvervulde droom te worden. “De jonge generatie bestelt gelijk iets nieuws wanneer een product kapot gaat of uit de mode raakt. Zij kijken vooral naar de prijs en de leverdatum en niet naar de extra service en specialistische kennis die ik ze kan bieden.” Hoewel hij nog twintig jaar hoopt te werken tot zijn pensioen, blikt hij niet verder vooruit dan vijf jaar in de toekomst. “Ik zie deze straat veranderen in een plek voor studentenwoningen. Wellicht is dat een uitkomst, zes studenten die allemaal vierhonderd euro per maand huur betalen.”

Voor Hugo Hoenjet biedt zijn webwinkel een uitkomst, al voelt hij zich nu genoodzaakt om ook via grotere webwinkels te verkopen. “Ik moet mijn geld op een manier verdienen. Al voelt het wel alsof ik zo mijn ziel aan de duivel verkoop.” Hoenjet heeft zelf geen kinderen, maar hij zou het jonge mensen niet aanraden om een winkel te openen: “De speciaalzaak heeft geen toekomst meer. Onze generatie is de laatste der Mohikanen.”

Winkel jij bewust in de buurt om de lokale middenstand te steunen? Gezien de groei van het webwinkelen, waar zie jij kansen en uitdagingen voor ondernemers en consumenten?

“De eerste Amerikaan die de Siegfriedlinie overstak in 1944 is via Heer gekomen”, vertelt een Heerdenaar. Er speelde zich hier wel het een en ander af voor en tijdens de tweede wereldoorlog.

“Op de Keerderberg is een monument voor een aantal Belgen uit Maasmechelen en een Rus die hier, vlak vóór de bevrijding, door Duitsers zijn gefusilleerd.” Nu nog is dit een naargeestige plek voor sommigen, ook door de aanwezigheid van een gebouw dat vlak na de oplevering, aan het begin van de oorlog als Hitlerschool in gebruik genomen en later een jeugdgevangenis en internaat was.”

“De open grenzen in Europa vind ik wel wat beangstigend. Je weet niet wie er allemaal komen. Diegene die het echt nodig hebben, maar er komen er ook wel die hier niet hoeven te zijn. Ik ben wat bezorgd over die mensen in Griekenland die nu allemaal op elkaar gepakt in opvangkampen zitten, maar ja: wat kan ik doen?”

In Heer leven jong en oud, nieuwe en geboren Heerdenaren naast elkaar. Daar gaat het volgende verhaal over.

“Zoiets als het Nonnenbos zul je verder niet echt vinden. Het is een vet mooie plek, zo tussen al het groen in.”

“Het is een natuurlijk parkje, niet zo aangelegd. Ik vind dat wel prettig.”

“Het is hier vooral leuk in de zomer, als het hier weer een beetje voller begroeid is, zoals nu, met een lekker zonnetje, bij het bankje.”

“Een fijn park, het is heerlijk voor een ommetje.”

Het Nonnenbos was vroeger de kloostertuin van klooster Opveld, een achttiende-eeuws landhuis waar de laatste twee zusters pas in 2018 vertrokken. Nu ligt het bos tussen oud en jong in. Letterlijk, want het grenst zowel aan zorgcentrum Croonenhoff als middelbare school Porta Mosana College, maar ook figuurlijk. Overdag maken veel ouderen een wandeling in het parkje, maar in de avond wordt het bos geclaimd door jongeren, die elkaar treffen bij een van de bankjes. Ze draaien muziek en laten afval achter. “Er wordt nogal eens wat gebruikt en er is wel eens wat vernield”, zegt meneer Tonigold (76), een van de ouderen die vanuit zijn woning uitkijkt op het Nonnenbos.

In de zomer is Heer ‘s avonds best levendig: op het terras van de Herremeniezaal zit het op warme dagen vol, bij buurtcafé ‘t Kölke is altijd volk te vinden en bij Aen de Wan repeteren en trainen verschillende verenigingen uit de buurt. Een ding valt op: het aantal jongeren op deze plekken is schaars. Ouderen uit de Croonenhoff hebben door waar de jeugd intussen uithangt, namelijk haast in hun eigen achtertuin. Een bewoonster hoort van haar buren regelmatig dat ze last hebben van de jongeren: “Ik hoor zelf nooit iets, maar de mensen die daarachter wonen, die horen van alles.”

Donderdagavond, tien uur, het schemert. Een vriendengroep chillt rondom de picknicktafel in het Nonnenbos. Ze komen er vaak rond dit tijdstip, maar hebben dan eigenlijk weinig van doen met de ouderen in de omgeving. “Ik denk eigenlijk niet dat ze last van ons hebben. Ik zie niet zo vaak oudere mensen”, vertelt Marciënne (16). Kunnen de jongeren zich indenken dat omwonenden zich onveilig voelen? “Misschien hebben ze last van het afval, maar ik kan me haast niet voorstellen dat ze bang voor ons zijn”, zegt Roemer (17), een andere jongere uit de vriendengroep. Marloes (17) vult aan: “We zouden altijd zeggen: we ruimen op, of we gaan weg. We doen echt niet moeilijk.”

Boris (16) en Marciënne (16)

Roemer (17), Pepijn (16) en Lucas (17)

Door alle tijd die ze er doorbrengen, is het bos veel meer gaan betekenen voor de vriendengroep, dan alleen een plek om te hangen. Roemer verkiest het bijvoorbeeld boven andere locaties in Maastricht: “We zitten ook wel eens op andere plekken, maar hier zit je midden in het bos, dus ik vind dat lekkerder. Je bent meer in harmonie met je omgeving. Misschien klinkt dat zweverig, maar ik meen het wel.”

Het Nonnenbos zorgt voor verbinding tussen de vrienden: “Natuurlijk word je hier hechter met mensen. De groep wordt ook groter en gezelliger dan wanneer je op school blijft zitten”, zegt Marloes. Lucas herkent zich hierin, maar voegt ook nog toe dat hij vrienden heeft die hij niet had gekend zonder het bos: “Ik heb hier wel eens nieuwe vrienden gemaakt, van verschillende vriendengroepen die hier zitten. Je connect op die manier wel met meerdere mensen.”

De jongeren vinden in het bos dezelfde geborgenheid die andere generaties in Heer vinden in een plek als Aen de Wan of de gemeenschappelijke ruimte van het verzorgingstehuis. Het Nonnenbos is op een natuurlijke manier gaan fungeren als een buurthuis voor deze middelbare scholieren: het is een afspreekplek waar iedereen van weet, er is altijd iemand op te trommelen die mee wil. Roemer: “Laat ik het zo zeggen, voor deze vriendengroep is het zo: als het Nonnenbos er niet was geweest, waren we niet op deze manier bevriend geweest.”

Ervaar jij een kloof tussen jong en oud; en hoe zouden we deze tegenstellingen bespreekbaar kunnen maken?

Hear in Europa: Beluister een compositie die je meevoert door het nachtelijke Nonnenbos.

Niet alleen jongeren en ouderen zijn op zoek naar een eigen plek in Heer. Ook mensen van buiten Heer en zelfs van buiten Nederland of Europa vestigen zich steeds vaker hier om er hun nieuwe thuis te maken. Over het algemeen wonen Heerdenaren, Belgen, Duitsers, mensen uit de randstad, expats, migranten en vluchtelingen vreedzaam naast en met elkaar. Toch brengt het ook nieuwe uitdagingen met zich mee.

Zo vertelt een bewoner:

“Mijn broer is een stuk donkerder dan ik. Telkens als hij naar Aken ging werd hij gecontroleerd aan de grens, omdat men dacht dat hij van niet-Europese afkomst was.”

Europees stemmen

En hoewel het in de Euregio Maas-Rijn heel normaal is om als Belg bijvoorbeeld in Nederland te wonen, het voor overheden van de lidstaten soms lastig is om mee te gaan in die flexibiliteit: “Ik wilde als Belg graag stemmen in Nederland maar dat mag alleen voor de gemeenteraad, en het waterschap. Bij de verkiezingen voor het Europees parlement kreeg ik niet eens een stembiljet toegezonden: de Belgische ambassade in Nederland bleek daarvoor verantwoordelijk. Ze lieten de biljetten wel bezorgen bij Belgen die in Den Haag wonen maar vonden het te kostbaar om ze door heel Nederland via de post te sturen. Ik werd daar zo boos over dat ik me onder andere daarom heb laten naturaliseren tot Nederlander.”